जनै पुर्णिमा, जसलाई ऋषि तर्पणी वा रक्षा बन्धन पनि भनिन्छ, हिन्दू धर्ममा महत्वपूर्ण पर्व हो। यो श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन मनाइन्छ। यस दिनको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व निम्न प्रकारका छन्:

जनै फेर्ने दिन: जनै पुर्णिमाका दिन ब्राह्मण, क्षत्री, र वैश्य वर्गका मानिसहरूले आफ्नो जनै (यज्ञोपवित) परिवर्तन गर्ने परम्परा छ। यो धार्मिक अनुष्ठानले आत्मशुद्धि र अध्यात्मिक उन्नतिको प्रतीक मानिन्छ।

रक्षा बन्धन: यस दिन दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई रक्षासूत्र (राखी) बाँधेर लामो जीवन र सुरक्षाको कामना गर्छन्। भाइहरूले पनि आफ्नो दिदीबहिनीलाई प्रेम र सुरक्षाको वाचा दिन्छन्।

ऋषि तर्पणी: जनै पुर्णिमाको दिन पवित्र नदी वा जलाशयमा स्नान गरी ऋषि-मुनिहरूको पूजा र तर्पण गर्ने परम्परा छ। यो कार्यले पुण्य प्राप्त हुने र पितृ ऋणबाट मुक्ति मिल्ने विश्वास गरिन्छ।

कृषि र प्रकृतिसँग सम्बन्ध: जनै पुर्णिमा खेतीपातीको काम सम्पन्न भएको समयलाई संकेत गर्छ। कृषकहरूले खेतमा रहेका हानिकारक कीराहरूलाई भगाउने विभिन्न विधिहरू पनि यस दिन अपनाउँछन्।

सामाजिक र पारिवारिक सम्बन्ध: यो पर्वले परिवारका सदस्यहरूलाई आपसी सम्बन्ध सुदृढ बनाउन प्रेरित गर्छ। विशेष गरी भाइ-बहिनीको सम्बन्धमा यस पर्वले विशेष महत्त्व राख्छ।

जनै पुर्णिमा धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक दृष्टिकोणबाट नेपाली समाजमा विशेष महत्त्वपूर्ण पर्व हो।

जनै फेर्ने परम्परा हिन्दू धर्ममा विशेष महत्त्वपूर्ण छ। यो परम्परा व्राह्मण, क्षत्रिय, र वैश्य वर्गका पुरुषहरूले पालन गर्छन्। जनै फेर्ने धार्मिक, सांस्कृतिक, र आध्यात्मिक कारणहरू यसप्रकार छन्:

धार्मिक शुद्धता: जनैलाई शुद्धताको प्रतीक मानिन्छ। जनै फेर्ने कार्यले आत्मशुद्धि र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्त गर्ने विश्वास गरिन्छ। पुरानो जनै फेरेर नयाँ जनै लगाउँदा, व्यक्तिले आफ्नो पुराना पाप र अशुद्धताहरूबाट मुक्त हुने मान्यता छ।

वेदिक अध्ययनको प्रारम्भ: हिन्दू धर्ममा उपनयन संस्कार (यज्ञोपवित संस्कार) पछि जनै लगाउने चलन हुन्छ। यो संस्कार पछि व्यक्ति धार्मिक शिक्षामा दीक्षित हुन्छ र वेद अध्ययनको प्रारम्भ गर्छ। जनैले ब्राह्मण, क्षत्रिय, र वैश्यलाई धार्मिक उत्तरदायित्व सम्झाउँछ।

त्रिगुणको प्रतीक: जनै तीनवटा धागाबाट बनेको हुन्छ, जसलाई सत्त्व, रज, र तम गुणको प्रतीक मानिन्छ। यी तीन गुणले संसारको सृष्टि, पालन, र विनाशको संकेत गर्छ। जनै फेर्दा व्यक्ति आफ्नो जीवनलाई यी गुणहरूको सन्तुलनमा राख्न प्रेरित हुन्छ।

धार्मिक अनुष्ठानको आवश्यकता: जनै हिन्दू धार्मिक अनुष्ठानको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो। पूजापाठ, हवन, वा अन्य धार्मिक कर्मकाण्ड गर्दा जनै अनिवार्य हुन्छ। जनै फेर्नु भनेको धार्मिक कर्तव्यलाई पालना गर्ने संकल्प हो।

परम्परागत अभ्यास: जनै फेर्ने परम्परा शास्त्रीय निर्देश अनुसार पालन गरिन्छ। यो परम्परा पुस्तौंदेखि चल्दै आएको धार्मिक अनुष्ठान हो, जसले धार्मिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक उत्तरदायित्वलाई निरन्तरता दिन्छ।

जनै फेर्ने समयमा विशेष मन्त्रहरूको उच्चारण गरिन्छ, जसले जनैको शुद्धता र धार्मिक महत्वलाई संकेत गर्छ। जनै फेर्दा उच्चारण गरिने मुख्य मन्त्र यो हो:

यज्ञोपवित मन्त्र:

यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात्।

आयुष्य्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः।।

यस मन्त्रको अर्थ हो:

“यो यज्ञोपवित (जनै) अत्यन्त पवित्र छ, जुन प्रजापतिले प्रारम्भिक कालमै धारण गर्नुभएको थियो। यो दीर्घायु दिने, श्रेष्ठ, शुद्ध, र तेजशक्ति प्रदान गर्नेछ।”

यस मन्त्रको उच्चारणपछि नयाँ जनैलाई पुरानो जनैको स्थानमा धारण गरिन्छ।

जनै फेर्ने क्रममा ऋषि-मुनिहरूको स्मरण गर्दै उनीहरूको आशिर्वादको कामना पनि गरिन्छ। यो परम्परा धार्मिक शुद्धता, आत्मिक उन्नति, र दीर्घायु प्राप्तिको प्रतीक हो।

यसरी, जनै फेर्ने कार्य हिन्दू धर्ममा एक गहिरो धार्मिक, आध्यात्मिक, र सांस्कृतिक महत्व राख्छ।